درمان شخصی‌سازی‌شده CRISPR برای نوزاد مبتلا به نقص آنزیم CPS1
در نخستین تجربه جهانی، یک نوزاد مبتلا به نقص ژنتیکی کشنده در آنزیم CPS1 تحت درمان ویرایش ژنی CRISPR به‌صورت کاملاً شخصی‌سازی‌شده قرار گرفت و علائم اولیه بهبود را نشان داد. این موفقیت نویدبخش آینده‌ای است که در آن ژن‌درمانی دقیق (Precision Gene Therapy) برای هر بیمار با اختصاصی‌سازی پروتکل درمانی بر اساس جهش منحصربه‌فرد او طراحی می‌شوند.
مشکل ژنتیکی CPS1 و پیامدهای آن
ژن CPS1 مسئول تولید آنزیم کاربامویل فسفات سینتاز 1 در کبد است. فقدان یا نقص عملکرد این آنزیم منجر به تجمع آمونیاک در خون می‌گردد و به‌دلیل سمیت عصبی، خطر آسیب مغزی و مرگ در ۵۰٪ بیماران را افزایش می‌دهد. تا پیش از این، راهکارهای کنترلی فقط محدود به رژیم غذایی کم‌پروتئین و داروهای کاهش‌دهنده آمونیاک بودند که بار درمانی و کیفیت زندگی را تا حد زیادی کاهش می‌دادند.
طراحی و پیاده‌سازی درمان شخصی‌سازی‌شده
- تشخیص جهش متفاوت
- نوزاد «KJ» هر دو ژن CPS1 خود را با جهش منحصربه‌فردی به‌دنیا آورد.
- تیم تحقیقاتی با توالی‌یابی دقیق (NGS) موقعیت و نوع جهش را شناسایی کردند.
- ساخت ویرایشگر پایه (Base Editor)
- استفاده از فناوری CRISPR با آنزیم Cas ویرایشگر پایه برای تبدیل نوکلئوتید جهش‌یافته به نوکلئوتید اصلاح‌شده
- طراحی راهنمای RNA اختصاصی (sgRNA) منطبق با ناحیه جهش‌یافته در CPS1
- مجوز سریع از سازمان دارویی آمریکا (FDA)
- ارائه مستندات علمی و شرایط اضطراری
- تأیید در کمتر از یک هفته پس از ارائه پرونده بالینی
- زمان‌بندی و دوز درمان
- دوز اندک اولیه در سن ۶ ماه
- دو دوز افزایشی در ماه‌های بعد (مارس و آوریل ۲۰۲۵)
- پایش سطح آمونیاک و عملکرد کبد
نتایج بالینی اولیه
- کاهش قابل‌توجه آمونیاک خون: بازگشت سطح آمونیاک به حد ایمن نزدیک به مقدار نرمال
- توان مصرف پروتئین بیشتر: KJ اکنون می‌تواند بدون عوارض عصبی، پروتئین بیشتری دریافت کند
- کاهش داروهای کمکی: نیاز به داروهای کنترل‌کننده آمونیاک تا حد قابل‌توجهی کمتر شده است
چشم‌انداز آینده و چالش‌ها
- درمان زودهنگام‌تر: ایده ویرایش ژن قبل از تولد (in utero editing) برای پیشگیری از آسیب‌های مغزی مادام‌العمر
- اقتصاد مقیاس (Economies of Scale): کاهش هزینه‌ها با بهبود فرآیند طراحی و تولید ویرایشگرهای پایه
- رویکرد پلتفرمی (Platform Approach): اخذ مجوز کلی برای یک بیماری، بدون توجه به نوع جهش، جهت تسهیل تولید درمان‌های شخصی
نتیجه‌گیری
این درمان شخصی‌سازی‌شده CRISPR گامی بی‌سابقه در پزشکی دقیق (Precision Medicine) به‌شمار می‌آید. با استفاده از پلتفرم‌های ویرایش ژنی انعطاف‌پذیر و مشارکت نزدیک محققان و نهادهای نظارتی، می‌توان به درمان هزاران نقص ژنتیکی نادر امیدوار بود. آینده پزشکی، با تمرکز بر اصلاح مستقیم جهش‌ها در هر بیمار، در آستانه تحقق است.
